Кхоллаг1а дакъа. Лай бакъдолчо т1ехьа хилац
Ивизда Г1азд аьннад йоах:
«Гуора латтача наха шоай
бокъо яьккха моттиг яц».
(Коазой 1. Г1алг1ай, 6 : 377)
Дезий вай Эрсий 1аьдала духьал довла, цунга а, цунах а леткъа?!.. Даьра деза, в1алла цасоцаш, каьдцалуш, к1ордацадеш, т1ехьашка цадоалаш, къарцалуш, х1анна аьлча вай совцар ма дий цун дезар. Цуо вайна – кавказхошта, бешбоа хьехам б1аьшерашка этта латташ ба: «Оаха шоана фуннаг1 даьдале а, фуннаг1 т1аоттадой а оаша духьале йе йиш яц, шо лай оамал т1ара довла йиш яц. Шоай боахам богабой – доаккхал де шоаш дийна дитарах; шун къоньгаш бодабой – ма када, ма леткъа; йийтта, 1ийтта, за1ап баьха уж 1обохке — из даьчарна гора отта. Шоай дезал боабаь ц1еш дизача кильгашта барташ даха. «Хьа Эрсий Воззлора, Воккхалора» аьле мара тхога йист ма хила. Шо д1адаха деза Н. Некрасово дийцача лай апарах г1олла:
Лай са доа саг –
Пхьу оамала т1а верз:
Та1азар къизаг1 ме хул —
Цун доалахо ч1оаг1аг1 вез».
(Таржам Н. Лич)
Из лай таптар бакъ цаде, язде а, д1аала а, 1аьдала кхеле тела а деза-кх Эрсий Паччахьалкхена ховргдоалаш: кавказхой хьа доала кара баха бале а, хьа хьешама гуотах д1абежа боахкаш бале а, царна юкъе дукха ба синошца лай боацаш, шоай мохк биц цабаьраш, шоай даьй-ноаной мотт лакха лоттабераш, малаг1а низ шоашта т1аг1ерте а т1ехьашка баргьбоацараш.
Чухьар са хьа лай деце
Дунен низо хьох лай вергвац.
(К1антий д., о. 59)
Кхы цхьа 1алаьмате лоарх1аме х1ама да Тхьамадас ший кхыйо оазарашца д1ач1оаг1деш. Эрсий Харца 1аьдала ц1аккха дийзадац лай кадар, латкъар, духьал балар ше хьа мелдер бакъ хетандаь, шийна бакъдар ца деззандаь, бокъона ше сунт теха латташ доаландаь. Цудухь Оазархочо йоах: 1аьдало лелаеча харцон дешашца, ийлашца, дегашца, синошца духьал латтар — Даьла везар да. Б1аьшерашка т1аоттадаьча а, т1ера цадоалача а та1азара раьза ца хилар, из д1акхайкадар — Кхолламхочо лаьтта доссадаь бакъдар лоарх1илга да.
Бокъо яхар
Хала х1ама я.
Бакъдар лиехар
Хала саг ва.
Бокъо йиезац
Паччахьашта.
Бакъдар иэшац
Йовсарашта.
Бакъдар яхар
Парг1ато я.
Даьлера есса
Сердало я.
Бакъдар лиехар –
Даьла лайвар.
Бакъдар диезар –
Далла виезар.
(Бокъо яхар, о. 26)
Малаг1а лард-к1ийле йоалаш я Тхьамадий ийлаш? Суннат да. 1олейхи салат, Мухьммад-пайхамара аьнна дош да: «Паччахьо яхар ладувг1а а, кхоачашде а декхар да из Даьла ло1ама т1ара даьннадеце, нагахь санна цуо Аллах1а духаьл довла йоахе лергаца хьат1аэца а, чаккха даккха а дезац» (Бухари, 2955. Таржам Н. Лич).
Бакъдар, бокъонца бувзам бар Эрсий паччахьашта а, цар г1озара а, царна гора латтача «кавказхой» пхьара тоабильга а у муо гоама да, дегазза да. Царна сиглара десса бакъадар эшац, царна пайхамараш хьакхайкадаь хьиехамаш дезац, царна Даьла везац. Уж лаьрх1а бац Даьла лай хила: уж ба доалан а, рузкъан а лай, шоай яькхача, къизача синой йесараш.
Фу деза царна? Царна деза шоай яькха б1аргаш, синош дузаде доалеи рузкъаи. Бакъада, уж дузадаь, 1обадаь моттиг хинна яц е хургьяц, астаро мара… Шоай къизал 1оббае царна эш ховха дег1амаш — 1азапе оттаде: кхестаде, хьувзаде, ц1е ц1оаг1а деттийта, г1ийла узамаш дахийта, 1от1ахьежаш, 1абг1араш еш чура са д1аахийта…
Нах удабарах къаьста дош ала доаг1а, х1ана аьлча кавказхошта ч1оаг1а 1откъам болаш г1аьрал да из. «Б1ижалха баьчар удабу нах. Б1ижалха ваьр эхь доацаш, дог къиза долаш хул. Ваьнна моттиг ц1енна йолчо Дала кхелла саг вехкаргвац. Дала хьа а кхелла, маьрша лиелалва хьо аьнна, д1ахийца саг вехкальга, Даьлах ца кхиеральга, Даьлах эхь ца хиетильга, Даьлаца эздел ца кхоабильга да» (Коазой 1. Г1алг1ай, 6 : 310).
Тхьамадас бувца б1ижалха баь нах яхар цуо 1ояздаьча тайпара нийсса кхетаде дезац. Б1ижалха даь ларх1а йиш йолаш да боккъонцахь дола къотташ. Цхьабакъда цу тоабах д1атоха йиш йолаш ба да-нана а долаш, баьнна моттиг малаг1а я а ховш, Дала духьал баьннараш, шоай синош Иблиса д1ат1ехьа даьхараш. Даьлах валар — б1ижалха валар, Иблис-наькъан тоабах – д1акхетар.
Къиметта Ди хьат1аотталца латтаргда цар шоаш лелабаьча наькъаца кхелла йоазонаш. Дуача наьха хьакъанца, 1ат1амелача наьха ц1ийца цар шоаш тешалду шоашта Даьла цавезарах! Дувцача къамаьлильгашца, лелаеча оамальгишца царел ч1оаг1а Даьлах тешаш нах бац. Киназе а болх, маьждиге а чуэккх шоай доало, рузкъо, ц1ийво тунтакх даьха кортольгаш лаьттаг1 1одетта, т1одальгаш ураг1 ахийтта. Дала лорадолда вай царех: хийчарех а, вайчарех а!..
Из ийла-нигат яздархочо литта, ц1еннадаь, къоагадаь 1одилад ший «Мехка г1ончий» яхача дешарьга т1а: «Бакъдар да-кх хьалдархошта эггара гоамаг1дар. Укх лаьттар кхетам бац из бакъдар, сигалара бесса кхетам ба. Из бакъдар, ялат мо д1аде г1ерташ, къахьийгад, лаьтта мел вессача пайхамара. Уж дийна болаш, цар лир хинна царца лийннад из бакъдар, уж байча, лаьтта 1одижа моттиг ца кхоачаш, юха сигал ураг1адуодаш хиннад. Эггара дукхаг1а ха яьккхай цуо, 1олейхи салат, вай пайхамараца Мухьаммадаца. Д1ахо лаьтта мел лийннараш а, х1анз лелараш а, Дунен хьаг1аш я» (Г1алг1ай», 5 : 546 — 547).
Х1анзолца вай мел дийцачоа, къахь бале а, малаг1а соцам бе боаг1а? Ц1урхой 1аьдало Къилбаседа Кавказера къамий а бокъо метта отторгьяц. Цун из метта оттае йиш яц, эскар араозильга дац, «1оажал тоабаш» юхауоза йиш яц, «кавказхой» йовсарий г1озан са лоацильга дац. Х1ана аьлча, цуо из хьадой… къамашта юкъе ц1ур бехка аьттув д1абоал, доал дох, рузкъан йоал соц, «дийна йоал» д1айоал, д1алаьца лаьтташ карардоал, халкъаш мукъадоал. Эрсий «1оажал тоабаш» шоай къиза дегаш 1обаде дег1амаш доацаш юс… Из ма1ан долаш да Тхьамадий «Иблис къамаьл»***** яха дувцар.
Кхы а Дала теха к1оаргача ма1ан т1а кхоач Коазой 1ийса Кавказа т1аэттачоа ший дего, сино хьоадаьча хьаькъалца ийла еш — вай бакъдолчо т1ехьа даьлча мара варгвац-кх Даьла а вайгахьа, харцон са лоацаш (К1антий д., о. 82):
Дирст карар иккха
Ди къаьхка бода.
Хьа бераиккхар –
Кхычо оал: «Ер са да».
Мохк лаца беза вай
Церьгашца, м1арашца,
Нигатий ийлашца,
Синошца, дегашца.
Мохк хеца йиш яц вай
Цадалар духьа.
Т1акха варгва-кх
Даьла а вайгахьа.
Нийсон Лич
***** Кодзоев Исса. «Монолог дьявола».
Дешлорьг
Адамле – человечество
Анаюхе — горизонт
Апар – русло реки
Аьга (оагаш) – тесать, обтесывать (камень и т.п.)
Багахбувцам — фольклор
Болам – движение (в том числе и общественное)
Боаций бу – превращает в ничто
Буржолаш – колодки
Б1ухо — воин
Викал – представитель, депутат (по значеню близко старинному слову — къаь)
Г1абаш – кандалы, оковы
Г1ат — этаж
Г1аьзаро — азербайджанец
Г1аьрал — разбой
Г1онча – патриот; помощник, адвокат
Г1улакхаче – должностное лицо, чиновник, министр и пр.
Даимле — вечность
Дешарьг — книга
Дешлорьг — словарь
Дийнате – живое существо
Доарахо — раненный
Д1андарьг – ядро, снаряд
Ивизда Г1азд – 16-ча б1аьшаре ваьха г1алг1ай къаман Къуонах
Йиесар — пленник
Йоазонаш – письмена
Йоал – дань, налог
Йоарже – бесконечность, беспредельность
Кавказхо — кавказец
Каерзан – безоружный, без оружия
Кильг ваьрдиллар – рукоположение, благословение
Кир — караван
Курхаьшкал – мародерство
Къизеш – изверги, изуверы
Маьхашха – проволока из металла
Мисар буолат – дамасская сталь
Моалой — монголы
Мутхьал – март
Мур – срок, фаза, этап, период
Нач1ал — талант
Ний (чара) – ванна, корыто
Оазар – стихотворение
Оазараш – стихотворения
Оазархо – поэт
Оалам – сказание
Оаламча — сказитель
Онк – жизнеспособность, энергия
Саувзархо – изувер, мучитель, истязатель
Согар (согараш) – светильник и т.п.
Сунт – плотина, запруда
Сурташхо – художник
Таптар – книга записи всех деяний человека
Текъа – восхвалять, прославлять Всевышнего, обращаться к нему с мольбой
Тунтакх — контуженный
Тукхам – племя, фратрия
Тутмакх – арестант, заключенный
Т1аьск — стрела
Т1ахьежархо – надзиратель, надсмотрщик
Т1ема пхьег1а – поле битвы
Хийре – чужеземец, чужой человек
Хьешам – гнет, угнетение
Чоалтач — палач
Чхьонкар – дубина, секира, палица
Цхьантохар — залп
Ц1ай-Ц1а – храм, святилище, священное место
Ц1ув-Саг – ц1енна саг (бусулба 1аьдалах – дийша саг)
Шинфордюкъе – Междуморье, между Черным морем и Каспием (1аьржа форд, Сийна форд)
Шолларьг – пара людей
1абг1араш – возгласы удовольствия, удовлетворения (полового, садистского и т.п.)
1азапче – пыточная
1емараш — кладбище
Нийсон Лич
Chechenews.com
12.02.13.