Пхелаг1а дакъа. Къилбаседа Кавказ – Къамий 1азапче…
«Даьла нах ц1ийца хьакхашта хилац.
Дала, дийначарна пхаьнашка чудетта,
д1акъайлад ц1ий. Ше теха бола ч1ега
баьстачоа раьза хургвац Из.
Шоана т1ехьа – ц1ий лар я!»
(Коазой 1. Г1алг1ай, 3 : 163)
Малаг1а декхараш да Эрсий 1аьдало кавказхой «1ула» т1адехкараш? Фу ийла-нигат долаш, мишта даха-лиела диезаш да из «1ул»? Харцача низо цунга дие мел яхар хьахьокх 1ийсаз укх х1ара муг1арий хьалхара доакъошца:
Аькх аха ца моге, фу дие диеза?
Мотт хьиекха ца моге, фу дие диеза?
Харц лие ца моге, фу дие диеза?
Тийшарьг бие ца хой, фу дие диеза?
Хьарамдар ца дуъе, фу дие диеза?
Ди бохка ца моге, фу дие диеза?
Мохк бохка ца моге, фу дие диеза?
Да вохка ца моге, фу дие диеза?
Нана йохка ца моге, фу дие диеза?
Яхь йохка ца моге, фу дие диеза?
Сий ца дохкар духьа, фу дие диеза?
Диенал дита ца лиела, фу дие диеза?
Саг воацаш ца ваха, фу дие диеза?
Фу дие диеза?
Фу дие диеза?
Фу дие диеза?
(Аькх аха… о. 6)
Уж да-кха, Даьлацара маза хоадабаьча, Эрсий 1аьдало кавказхошта т1акхелла диекхараш. Уж нийса доацильга, цар чулоацам иэсала больга гучадоакх оазархочо х1ара муг1ара чаккхена цхьа даш муо хала хаттар оттадеш. Кертах гонн етташ, д1ач1оаг1деш санна, 16-за хоатт Тхьамадас «Фу дие деза?» Цунна т1ехьа этта аз а хетт «Фу дие деза?» из лиеладе биезам боацачо, лерьга-б1арьга дегаза долчо, сина-дега гоамадолчо. Цун х1ара муг1ара юкъе, теба а доацаш, лакха лоамаш санна, даг1а цар жуопаш.
Фу дие диеза йоах оазархочо ший муг1арий кхайкаманца?!.. Моастаг1аш хьаде мела яхар хьат1а маэца, сим санна хьай сина къахде, б1еха ушал муо дегаз де… Цу кхайкаман эггара лакхаг1 долча лаг1а т1а оттадаьд оазархочо кертерра кхо х1ама: Ди ма бохка, Мехка га ма дохка, хьай Наьна-мотт эрсий набахтера арабаккха.
1ийсаз ц1и мела яккха декхараш сенна деза? Х1ана доаг1а уж, ший са санна, лораде? «Вайна воаш иэсала хетийта г1ерт моастаг1а. Х1аллочун да ваьннав, х1аллочун т1ехьенга иэсала кхетам тела: «Вай фий? Вайна фу могаргдар? Вай фу диенал да?» Из кхетам дегашка д1ач11оаг1лой, дейр шоана вай, кхы ураотталургдац. Дегаш мукхдуаргда – лаьй оамал котъяргья. Сенна деза ер дуне т1аккха?» (Г1алг1ай, д. 3, о. 150)
Из лай оамал къуонахашка хьат1аиэцийта г1ерташ, къамаш Эрсий 1аьдало лаьшта лаьрх1а 1одиллача апарах д1адахийтар духьа, цу ларда т1а уж битар духьа 1очудетташ латт цар сакхетамчу харцоно хьалкхедаь хьиехар:
Кеп теха, нод 1оухача дешо,
сурташца кхеллача дохьажо
адам бакъдолчоа т1ера доакх,
цун сакхетам юхамаччахь боакх.
(Игорь Губерман. Таржам Н. Лич)
Цу б1еха дешай чулоацам дегашка д1ач1оаг1абе чухехкаш ба тахан Эрсий 1аьржа низ Къилбаседа Кавказе. Из да кертерра бахьан Харца 1аьдало цох йоакха 1азапче я хилар а. Из тахан 1ойилла яц, из в1ашаг1елла б1арчча зама яьнний. Цучу кавказхой хьувзабеш, кхестабеш, са увзаш боахк эрсий чоалтачаш а, царна т1ехьаяьнна хурделий ординьгаш а. Из б1агал доакх «1азапче» яхачо оазаро:
Дулхи, т1ехки, сипхаьнаши,
Т1ехка юкъе йоалла т1уми, —
Сатуохалац: Лазар! Лазар!
Цхьаккха боарам боаца лазар!
Баге йийлай ятт1а санна.
Оаза 1имад ялац цунна –
Лакаш хаьдад ц1ог1а дийтта,
Ц1ий гурматаш арайийтта.
Лерьга чу доахк туока саьрьгаш,
Увззаеш хьайоах цун уж м1араш,
На1ара юкъе п1ельгаш дехк,
Икко кагью ховха т1ехк.
Саг-м вицлу шие саг хилар,
Шие цхьа бокъо йолаш хилар:
Бокъо сага иэшаш яц –
Цох хьабала пайда бац.
Чоалтачашка кхаьчад 1аьдал.
Тахан бокъо ювцар – 1овдал.
Зама яьннай вайна, зама,
Даьша йийца къиза зама.
(1азапче, о. 7)
Цу оазаро цхьа хаттар доасадир са дегчу. Эрсий т1ема пхьег1а малаг1а я? Фуд цар т1ема пхьег1а т1а могадаьр, дийхкар? Цар т1ема пхьег1а я а яц. Хулий цох т1ема пхьег1а герзах халдикъа эрсий эскар каерзан къамашта духьал даьлча?!.. Т1ема пхьег1а ларх1а йиш я, цхьа саг готтаве, лаца, ве аьшка отхалашта т1ахайше б1аь, ши1 б1аь эрсий зуламхо аравоалаш хилча? Ц1одз в1ашаг1теха мара уж арабала бухьаш цахилча? Т1ема пхьег1а когаметта цар 1оехкай ериггача Къилбаседа Кавказе шортта 1азапченаш, шоаш чоалтачий боландаь, шоай къиза дегаш-синош 1обаде дезандаь. Цар хийца, саца ха йоацаш «болх» бе безандаь Эрсий «1оажал тоабаш» чухийцай…
Малаг1а хила йоаг1а т1емахочун бокъо? Т1ой-юрта, 1а аьннача хаттара жуоп кечдаь, ваг1аш ва-кх Коазой 1ийса: «Дов дуоладелча, т1ема пхьег1а т1а хьай аьттув лохаш, 1а даьр мег. Т1ема пхьег1а, т1емахочун доазув да. Дов сецача, т1емахочун бокъо кхоачаелар. Мур из я. Ваьрда улла доарахо маьрша ва. Бери, кхалсаги – маьрша да. Унахой маьрша ба, дег1а г1оарал деха къоаной маьрша ба. Кхы яц т1емахочун бокъо» (Г1алг1ай, 3 : 139).
Ч1оаг1а тамашне кхесташ я шоана 1ийсай ийлаш: в1алла хьуона дага доацача д1авиге 1овоссаву цар. Моалошца латтар-тохар чаккхадаьннад г1алг1ашкахь толам болаш. Ц1ув-Саг араваьннав нахага кхайкам бе:
«Къахетаме хилалаш! Укх пхьег1а т1а, кхы моастаг1ий бац – доарахой ба. Сага ц1ийла ког лайзар – даькъазаваьлар! човна т1а ког лайзар а – даькъазаваьлар! доарахочоа т1ехваьннар — даькъазаваьлар! Ах1 яхар вита бокъо яц. Ах1 яхар Даьле кхайк. Ах1 яхачо къахетам бех. Ше Даьла саг волчо, ах1 яхар уллийтаргвац». Из кхоачаш ца даьчоа «Даьла эг1азал г1оргья!..» (Г1алг1ай, 3 : 298, 300)
Т1аккха тахан наха г1аджамаш 1оттаеттараш, ц1ийла когаш лувзараш, шоаш яьча човнашта м1аргаш беттараш, пельгаш оаттараш, м1араш йоахараш, техкаш кагьераш, шоаш бодабаьча кавказхошка цахаддаш «ах1!» яхийтараш, Даьла моастаг1ий бац?!.. Оттаяь кхел йоацаш, урсашца, тепчашца, йоакхий туопашца цар синош дег1ацара д1акъоастадераш… малаг1а ва царех Даьла моастаг1ий бац оаллалурьгдар?!.. Из яхараш шоаш бац-те Даьла моастаг1ий?!..
Х1аннаб уж Даьла моастаг1ий? Фуд цар леладер иманца доацар? Къизал я. Из да Иблисо цар дегах, синах лоттадаь у. Дикана, эздела, г1уллакха – къуонахчала т1а йолхача ийлашта к1ийлена хайна даг1а из. Цхьабакъда, Дала из сина лазар – Иблиса у, котъцадалийта сага хьаькъал деннад:
«Саг къоаставаьв дийна мел долча х1амах хьаькъалца. Сага кхетам беннаб, шеддолчун сакхийта: ц1ена дар, б1еха дар къоасто, маьле-къине долчун эргам бе. Цудухь, массадолчун бехктокхаме вугаргвар саг мара вац. Адамий кийрашка Дала согараш увттадаьд, вай вахар сийрда хургдоалаш – хьаькъал. Ший лирах сегад Цуо уж согараш. Саго, ший дега чу боага согар кхаба беза, ала бовргбоацаш… Къахетамо кхоаб сага хьаькъал. Царех хотталу эхь, эздел, г1уллакх. Къизал яхар фий? Къизал лихьа ба, дегах хьаьрча улла. Из къизал котъяьлча, Даьла лир дов саг кийрахьа. Из саг денале вале – цох аькха, из эсала вале – хьайба хул. Хьайбано буц юъ, аькхано хьайба дуъ» (Г1алг1ай, 3:139).
Къор1ан т1ара доаг1аш да Тхьамадас дувца къамаьл. Дала жожаг1атте чукхейсса, кадача наьха синошка оал йоах Иблисо: «Шоана т1акхелла цхьаккха доал дацар сога. Аз шо хьадийхар, шо юхакхайкар. Цудухь со бехке ма де, шоаш бехке де. Аз шоана де г1о дац, оаша сона де а г1о дац. Со даькъе дац, оаша со Аллах1аца д1ахьекхадарах» (Къор1ан, 14 : 22. Таржам Н. Лич).
Иблисо оала дешаш белгалдаккха деза кхы а ц1аькхазза: «Аз шо хьадийхар, шо юхакхайкар». Кхыдоа дешашца аьлча, Иблисо йоах: «Шо шоаш хьат1ехьа даьлар сона, аз шоана т1аоттабаь низ а боацаш, Дала шо са доала к1ал оттадаь а доацаш». Сага са рузкъа, доала т1ехьа доакхар, цун дог къизалах, яькхалах, хьаг1аг1 хьалдузар Иблис дац. Саго ше хьат1аэц из никъ, Дала 1одиллача така т1ара ваьле, Цуо еннача хоржам оатхало – хьаькъало, яхачунга лацадувг1аш.
Кавказхошта доал де, уж хьиешабе, боабе т1аенна эрсий тоабеи, цун т1ехьяьннача пхьара ординьгеи доакъашхой шоай яькхача дегашца, ц1еша диза кильгашца шоаш д1адоадаьд шоай синошкара Даьла лир. Шоашта т1ехьа ц1ий лараш юташ Даьле Кхеле болхаш латт уж…
Нийсон Лич
Дешлорьг хьажа: chechenews.com/world-news/politics/10972-1.html
Отдел писем
Chechenews.com
17.02.13.