1ий гурматаш Даьле бекхам бех…
Шоллаг1а дакъа. Ц1ийво 1аьржа я ханаш
Дуне кхоллаш, ер Мохк вайна
беннача Дала га лоацалда вай!
(Коазой 1. Г1алг1ай, 5 : 582)
Са бе доал Коазой 1ийсаз сона денна совг1ат — «Ц1ие тетрадь» яха дешарьг. Цунна хьалхарча оаг1ун т1а Тхьамадас сога даь хаттар латта: «Нагг-нагахь оазарашка кховд со. Фуд хьох из? Хой хьона?»
Новкъост, со 1илманхо вац. Со 1а яздаьчох мах бе ца могаш, дог ца1аббаш, из деша к1ордацадеш воа дешархо ва. Аз хьа хаттара жоп лургда дешархочоа йоаг1ача арг1анца.
Со хьона жоп язде волавалийтар хьа оазараша а, хьа хаттаро а. Шоллаг1а-дале, хьога Хаматхан-массало дейттача каьхато. Яхь йоаяьча, эздел доадаьча цу «массало» йоах: «Хьа г1еллала даладола «Ц1ие тетрадь» аз 1одийшад в1алла юкъ ца юташ, ч1оаг1а сайна хала дале а. Дешахьалхие 1ойийшача а со цхьан х1амах кхийтта вац. Са шеко яц: кхычара а из чаккхадалалца дийшадац, доатт1адаь пишкача дахийтад. Цу хьай «Ц1ие тедрадаца» фу ала воалар хьо, хьаалал, хьай багара лоакъамаш д1а а яхе. Тхона жуоп 1айха яздой, эрсий меттала мара ма язделахь, х1анна аьлча г1алг1ай метта деша тхо 1ома а деннадац е из 1омабар тхона в1алла эшаш а дац». http://www.ingushetiyaru.org/news/22376/
Хаматханага са кховдо дош дац. Цуо ше хьакхайкадаьд ше фу къуонах ва, ше мела эздел долаш, яхь йолаш, кхетам болаш саг ва. Цунна жуоп оазархочо ше деннад, цудухь аз къамаьл дергда Тхьамадийца. Цунах Хаматхана а, цун муг1арах хьалхайша баг1ачарна а цхьа пайда хила тарлу.
Из дешарьг г1алг1ай сийдола яздархочо хиетадаьд нохчий Визача Къуонаха – Читигов Заьлмаха. Из к1ант бехк-гуннахь доацаш кхеставаьв г1алг1ай Карабулакерча ОВД йовсараш. Цар къизала мегаьдац К1антий Са гуора оттаде: цхьан сага оакхал даьдац, шийна ца1 х1ама хьат1аийцадац, цхьан цар харц каьхата кильг яздаьдац. Малаг1а тейпа-тукхам долаш ба цун низ т1алоаттабаь «г1алг1ай» я яха йовсараш? Каьхаташ т1а латтараш Гулиев, Нальгиев я. Боккъонцахь йоа цар тейпан ц1и я Иблис-наькъан – эрсий 1аьдала има диллараш… Везан Даьла, Бекхам кад ботталахь царна!
Тхьамада оазарашка кховдар бахьан дика хов ший къамах дог лазаш мел волчоа. Уж хьа балийво эттадеча дего аратувса ц1ий гурматаш я. Цудухь аз хьа дешарьга сай ц1и тиллай «Ц1ий гурматаш» аьнна. Халкъшта т1аэттача «цхьаккха боарам боаца лазаро» хьа дега чу б1и биллаб, цучура араетта ц1ий кеджаш, цучура арадоаг1а лакаш эттаду ц1е ц1оаг1а: «Ваня, ма кхестаде тхо! Ноаной дегаш ма эттаде! Даьй синош ма 1аьржде! Йижарий-мехкарий б1арьгаш ма лешаде! Вежарех-къоньгех хьай моастаг1ий ма бе! Дита тхо, Ваня, парг1атта даха, лаьтта аха, дезал кхаба, тхоай мотт лебе, тхоай мехка доал де!..»
Шин б1аь шера т1аяьржа латтача Эрсий Харцонах сатуохалац хьона, Тхьамада. Цу заман чухь, саца ха йоацаш, Къилбаседа Кавказера къамаш 1азапе оттадаь латт. Эрсий къизален чхьонкар 1отт1аеттар соцаш дац. Из туржа1 тахан доладенна дац, Даьла воацачоа, маца т1ерадаргда а хац.
Цу хьокъехь уйла е д1аволлалу Тхьамада ший дешахьалхиенца: «Вай Г1алг1ай Мохк Эрсий Паччахьалкхен чубоаг1а ши б1аь шу даьннад. Цу хана чухь вайна т1алатта 1азап сецадац. Массехказа фу хадача д1ат1акхоачадаь хиннад г1алг1ай къам».**
Лоаддам боаца 1азап дац Шинфордюкъе дахача къамашта 1оттадоарждаьр. 1азапо йиесар даьча халкъий дегаьш, саца юкъ йоацаш каетташ, 1увдаш, 1увжаш латт:
Гарт! Гарт! – яхаш,
Дог детталу.
Дег1а мел йоа маьже
Цуо екаю.
Ховха, боча хьа дог
1одоатт1адаьд.
Човнал тух чуддела,
эзза д1атийгад.
Синпхаьнаш зувз –
Човно лазар ду
Гарт! Гарт! – яхаш,
Дог детталу.***
(К1антий дегаш. «Дог», о. 9)
Даьра из 1азап д1ахо а т1ера ма даргдац, герзаш совцарг ма дац эрсешта к1ал вай – кавказхой, мел долча хана, х1ана аьлча цар шоаш карадерзадаьча къамашца бувца мотт массехана ца1 хиннаб: къизал, ц1ий, тийшаболх, яькхал, ц1урал. Уж совце а совцаргбац цхьан лоаццача юкъа мара.
Тахан вай дие дезар белгал доакха оазархочо дешахьалхиенца: «Эрсий Паччахьалкхенга хоаддаме д1аала диеза вай: тхуоцар харцо соцайие, Конституцех йоаг1а бокъо 1ооттайие, тхоах 1айха д1ахоадабаь тха Мохк, юха тхоах хьахотта, тхуоца къизал ма лиелайие, доаца бахьанаш лиехаш».
Вай д1аала ца дезаш Эрсий Паччахьалкхено ше аьнна, 1аьдал бокъонца ч1оаг1даь, хоадамбаь 1одилла да из дош.**** Цхьабакъада эрсий г1аьрача тоабано из бокъо хьалургьяц… Цунах тешалду из бокъо ч1оаг1о я 1ооттаяьчул т1ехьаг1, укх д1адахача ткъаь цхьан шера Эрсий 1аьдало г1алг1ашта 1оттахьоарсаяьча къизало (1992 шу), Нохчий мехка чухьаьхкача т1емо, тахан Къилбаседа Кавказе т1аоттадеча 1азапо, юкъебоахача ц1уро, лелабеча тийшабелхо, чухьийцача «1оажал тоабо». Ц1еша диза да Эрсий 1аьдало «бокъо» лелайеш дола диг.
Вай хатта тарлу Тхьамадийга: «Дешахьалхиенца 1аьдалага д1аала деза вай ма яхий 1а, д1ахо хьай дешарьга т1а 1а дувцара-м кхыдар ма дий:
Чоалтачашка кхаьчад 1аьдал.
Тахан бокъо ювцар – 1овдал».
(1азапче, о. 7)
Харц лув-те оазархо? Бакъдар цаховш ва хьох-те? Цкъа Эрсий 1аьдалага латкъа деза йоах вайна лелаеча харцон. Т1аккха кхо «г1а» д1ахо а баьккхе, ше хьалха аьннача т1ара юстара иккхе, цох бала пайда бац аьле соцам бу. Мишта кхетаде деза-те цун в1ашкацадоаг1а къамаьл?..
1ийсай кер чу боккха г1ортам боал: ирабухье даьнна латт догеи хьаькъалеи. Цун сакхетамчу цхьан оаг1арахь цхьалха, вай дерригаш санна, саг латт: цун ц1енна юкъе г1ола чаккхалилхаб эрсий къизеш 1оажала мангал хьокхаш. Воккха оаг1арах, массадоалчоа сакхувш, яздархо-оазархо ваг1а. Тахане вахарал совг1а 1ийса селханенеи кхоаненеи юкъе латт, хиннар дага а доаг1аш, хургдолча са а кхувш. Из Тхьамадий кер чу боалача г1ортамца ювзаенна я «Даи во1и» яха оазар — къамаьл:
— Воти, фу яздеш воал хьо?
— 1аьдалга латкъа воал со, к1аьньк.
— Сенах латкъа воал хьо, Воти?
— Г1алг1ашца лиелаеча харцонах.
— Хьанга латкъа воал, Воти?
— Москверча хьакимашка.
— Латкъа виезац хьуона, Воти.
— Х1ана?
— Из харцо лиелаераш уж шоаш боландаь.
— Аъъ! Т1аккха наха бита биеза вай воай Мохк?
— Мохк-м, Воти, ц1абоаг1аргба,
— Маца?
— Шие боацаш вай цамегальга д1ахайча.
(Ц1ий гурматаш, о. 20)
Тхьамада харц лувц ший дешахьалхиенца а, цун т1ехьа йоаг1ача оазарашца а. Цун дог лаз, из 1увдаш, эттадеш латт т1аоттадаьча халача лазаро, боккхача балийво. Сакхетама хов яздарах, латкъарах х1ама хургдоацильга. Цунах из сакхийна вар ткъаь ца1 шу халха. Сона дика дагадоаг1а цуо мутхьал-бетта 1992-ча шера яздаь, кеп теха йоазонаш.
Цхьабакъда, б1арьгаш з1увша мел долчо, лерьгашта хозаш мел долчо сапарг1атта дитац цхьалхача сага дог. Цуо йоах уж каьхаташ-лоаткъамаш язде дезильга. Сатуохалац цхьалха сага, амма дерригача Къилбаседа Кавказера къамий 1азап чуийцача яздерхочоа сина кхы а халаг1 да садетта. Из цуо хьахьокх ше кхеллача оазарашца. Сатуохалац оазархочо…
Ма атта да-кх шоана, сатуоха оалаш –
Сатуохалой цига,
цхьа иттех гажал гуобаь д1а а айтте,
шоашта болча тоама-сакъердама,
г1аджамаш 1от1аетта буолабелча.
Даш муо езача салтий иккашца
къарссе п1ендараш кагде буолабелча.
Хьастамаш доахача аьшка моарзаг1аца
увззадеш дийнача дег1а т1ара дулхаш даьхача.
Д1асатуохал хьайна моге.
Ванна чу воаг1аваьвий хьо ток а етташ?
Те11адеш дийхкадий хьуона туока
саьрьгаш лерьгашка?
Те11аеш чуйийхкайий хьуона шушаш ц1енъешйола
«йорш» яха х1ама, ц1и яккха тоамбоацача метте?
Из деррига лайна хьо чакхваьлча…
верзана ваьхавий хьо, хьувзавергва аьнна…
Ираздолчоа карайоаг1а ира 1оакъинг,
пхораг1а х1акха чие хьайоатт1айие.
Ма атта да-кх шоана, сатуоха оалаш.
Сатуоха ца луш а-м да шоана х1амаш.
Нускалга санна, валарга сатувсаш,
Ма атта а дац-кх!
(Ма атта да-кх, о. 8)
Алхха цхьан сага е б1аь сага т1аэттар дац Тхьамадас дувцар – массадоа Къилбаседа Кавказера халкъаш, х1ирий къам доацар, да цу та1азара даькъе долаш. Из тахан доладенна дац: ши б1аь шу даьннад из туржа1 вайна т1ера цадоала. Дерригача къамашта етта г1аджамаш я уж. Цар п1ендараш да уж «салтий иккашца къарссе кагдераш». Вай массавар ва эрсий чоалтачаша 1алаьмате йоакхача нийча хьовшадаь ток еттараш, лерьгашка туока саьргаш чудехка 1азапе 1оттадераш. Къамий дулхаш да уж «дийнача дег1а т1ара аьшка моарзаг1аца увззадеш» эрсий «1оажал тоабаш» доахараш…
Cатуохалой т1аккха яхь йолча дега, 1елой из ца кадача, ца латкъача, ца яздича, харцонна духьал ца даьлча. Сатуохалац 1ийсайна а кхыбоа мехка г1ончашта а шоай дегашка-синошка 1аткъаьча лазара:
Дулхи, т1ехки, сипхаьнаши,
Т1ехка юкъе йоалла т1уми, —
Сатуохалац: Лазар! Лазар!
Цхьаккха боарам боаца лазар!
Нийсон Лич
*Дешай ма1ан дешлорьга т1а д1аяздаь да. Цу т1ара деррига дешай ма1ан Коазой 1ийсай дешарьгашт1ара хьаийца да.
**Уккхаза а д1ах1о а: Коазой 1ийса. Ц1ие тетрадь, изд-во «Пилигрим», Назрань, 2012.
***Коазой 1ийса, «К1антий дегаш», 2003г., Чебоксары. Д1ахо аз лоацадаь яздергда: К1антий д.
****Конституция РФ, Законы «О реабилитации репрессированных народов» и «О реабилитации жертв политический репрессий». Последний закон был принят 18 октября 1991 г. Через год, в ночь с 31 октября на 1 ноября 1992 г. Русская империя в тесной связке с осетинской государственной ОПГ начала практическое осуществление реабилитации жертв политических репрессий в Пригородном районе Северной Осетии…
Дешлорьг
Адамле – человечество
Анаюхе — горизонт
Апар – русло реки
Аьга (оагаш) – тесать, обтесывать (камень и т.п.)
Багахбувцам — фольклор
Болам – движение (в том числе и общественное)
Боаций бу – превращает в ничто
Буржолаш – колодки
Б1ухо — воин
Викал – представитель, депутат (по значеню близко старинному слову — къаь)
Г1абаш – кандалы, оковы
Г1ат — этаж
Г1аьзаро — азербайджанец
Г1онча – патриот; помощник, адвокат
Г1улакхаче – должностное лицо, чиновник, министр и пр.
Даимле — вечность
Дешарьг — книга
Дешлорьг — словарь
Дийнате – живое существо
Доарахо — раненный
Д1андарьг – ядро, снаряд
Йоазонаш – письмена
Йиесар — пленник
Йоал – дань, налог
Йоарже – бесконечность, беспредельность
Кавказхо — кавказец
Каерзан – безоружный, без оружия
Кильг ваьрдиллар – рукоположение, благословение
Кир — караван
Курхаьшкал – мародерство
Къизеш – изверги, изуверы
Маьхашха – проволока из металла
Мисар буолат – дамасская сталь
Моалой — монголы
Мутхьал – март
Мур – срок, фаза, этап, период
Нач1ал — талант
Ний (чара) – ванна, корыто
Оазар – стихотворение
Оазараш – стихотворения
Оазархо – поэт
Оалам – сказание
Оаламча — сказитель
Онк – жизнеспособность, энергия
Саувзархо – изувер, мучитель, истязатель
Согар (согараш) – светильник и т.п.
Сунт – плотина, запруда
Сурташхо – художник
Таптар – книга записи всех деяний человека
Текъа – восхвалять, прославлять Всевышнего, обращаться к нему с мольбой
Тунтакх — контуженный
Тукхам – племя, фратрия
Тутмакх – арестант, заключенный
Т1аьск — стрела
Т1ахьежархо – надзиратель, надсмотрщик
Т1ема пхьег1а – поле битвы
Хийре – чужеземец, чужой человек
Хьешам – гнет, угнетение
Чоалтач — палач
Чхьонкар – дубина, секира, палица
Цхьантохар — залп
Ц1ай-Ц1а – храм, святилище, священное место
Ц1ув-Саг – ц1енна саг (бусулба 1аьдалах – дийша саг)
Шинфордюкъе – Междуморье, между Черным морем и Каспием (1аьржа форд, Сийна форд)
Шолларьг – пара людей
1абг1араш – возгласы удовольствия, удовлетворения (полового, садистского и т.п.)
1азапче – пыточная
1емараш — кладбище
Нийсон Лич
Отдел писем
Chechenews.com
10.02.13.