Ц1ий гурматаш Даьле бекхам бех…
Б1архлаг1а дакъа. 1аьржа денош
Дерригача халкъана а, ца1 юстара цавоалийташ, та1азар т1аувтадаьд Эрсий 1аьдало (1аьржа Денош: 1943 — 1944 ш.). Цох лаьца я 1ийсай «Г1алг1ай кир» яха оазар. 1аламаца бувзам болаш я из а. Сона из оазар йовза ткъаь кхоъ шу даьннад. Х1анз а са ц1аг1а дада уж, сона 1ийсаз денна, хано моажадаьха каьхаташ… Цу хана чухь кеп тоханза яьр из. Цкъа 1ойишача йиезаелар сона «Г1алг1ай кир», массехана керда йоахаш лелайеш яьр сайца. Цхьабакъда хьалха аз йиешача хана цхьадоа х1амаш кхеттаде корт-м бацар. «Мича кхача г1ерташ ва хьох хьо, 1ийса. Сигал буода лоамий миссел лакха йолаш ма йий хьа ер оазар. «Лоамий» х1ара лаг1а лаьрх1а цхьаца дош мара ца оттадеш, наха муо 1оцаяздеш…» Дага-м дехар, д1а-м аланцар… Цхьа ха яьлча мара кхийтанзар со.
Вас, харцо, низ шийна т1ахьаьрчача цхьаволча саго меллашха оал, х1ара дош 1окъостадеш, доархало хувцаяьча аьшка оазаца: «1а… сога… яхьар… г1еллал… я… Сацар… г1ойле я… хьуона… Хьо цасоце… аз… чура… са… д1ахьоргда… хьа… Кхийттарий… хьо?..» Ишта даь къамаьл ц1енхашта дольга хов: д1ахо е довне ваха е юхавала виеза… Ший оазараца Тхьамада а ва-кх Харцача 1аьдалаца довне – мисар буолат санна диекаш да цун муг1араш:
Малх
хьеж
къиза.
Дохк
доал
ц1ие.
………….
К1ал
лаьтта
доаг,
пишка
1оакъа
муо.
Т1ехьа
сига –
лие,
каша
ипха
муо.
(Г1алг1ай кир, о.21)
Духьал даккха х1ама доацаш, йиш еха бисача даьй дегашка дижадар из ц1ие доахк. Шоай шелало, моцало боабеш латтача буоча дезальгашта б1арахьежа цамогача ноаношта е уж боацаш биса сакъовладанчарна къиза хьежар из малха. Ши б1аь шу даьннад из 1азапе кир 1оараяьнна… Тхьамада лаьрх1а вац юхавала, цуо дог диладац:
Тхо
аьшках
даьд.
Тхо
къарлуш
дац.
………………
Г1алг1ай
дег1
дац –
г1алг1ай
синош
да.
……………….
Даьла
Кхиеле
мара
совца
лаьрх1а –
дац.
Фунаг1 тхона т1аоттадой, мохк бита лаьрх1а дац тхо йоах оазархочо. Г1алг1ай дег1амаш дац, «аьшках даь» синош мара: дег1амаш 1оажало д1акхоалларгда, моастаг1ий карадоаца синош Дала духьал г1оргда.
Х1анз, ховргда-кх вайна фу дие беттаб Тхьамадас ший «сигал буода лоами». Синошта ший лоаца муг1арашца сигал буода никъ «1обиллаб» оазархочо: уж Дала «т1акхачийта». Цун духьал этта лай хиннадоаца синош къама лелаяьча харцон, 1одахийтача ц1ийна, д1адаьккхача рузкъан лоткъам лургба. Из баьчул т1ехьа мара уж совцарг а дац…
Цун чулоацам, ма1ан ч1оаг1адеш, к1оаргадеш деш я х1анз ювца арг1а кхаьча, сона эггара дукхаг1 йеза, Тхьамадий «Г1алг1ай илли» яха оазар. Хи т1адамо беррига малх чулоацаш муо цу оазара чулаьцаб г1алг1ай къамо шин б1аь шера хьош латта 1азапе никъ.
Малаг1 да г1алг1ай къама массарел дуккхаг1 диеза дешаш? Из хов г1алг1ай багахбувцамга ладувг1ачоа, бийшачоа, вай воайла деш доала къамаьлаш хьадагадехачоа.
Куораш диеза дунен сердало чухеццаш доландаь, баьде халбата чу маьлха з1анараш чухецандаь. Коазочо ше а йоах ший турпалхочун ц1ерах: «Дунен кор хьадийлар сона цуо…» (Г1алг1ай, 2 : 336)
Соага1ара лаьчийца нийссаду г1алг1ачо кортмукъа бахача наьха синош. Лаьча лелаш йоа сигле дукха йеза г1алг1ай дегашта.
«Ц1и» яха дош ч1оаг1а даза лоарх1а вай къамо: цуо йовхал лу, вахар сийрда доакх, ц1а доахаду, кхача кечбу, никъ маьршабу, моастаг1а 1оажал 1оттахорцаю. Дукха дешаш да цу дешах халкъо хьакхелла.
Коача гила т1ахайна, меца борз санна къарлургвоацаш, дунена низо кхиера варгвоацаш, 1оажало мара т1ехьашка воаккхаргвоацаш 1оаравоал къуонах ший а, тайпана а, къамана а сий лораде, моастаг1чох мохк хьулбе…
Лакхе вай мел дийца дешай са лоацаш, цар низ-ма1ан 1окагдеш, юкъ хоадаеш доа дешаш духьал доах оазархочо. Цу дешашца сий д1адоакх, эхь т1адоаржаду, хьа вахар готтаду, хьиешам т1абоаржабу, боадо т1айоссаю, дег1ашкара синош удаду…
Х1ара хьалхарча муг1арашца оазархочо ювц къаманхой кортмукъале йолаш баьха сийрда замаш – эзараш-эзараш шерашца д1аяхараш, хано д1ахорцаяь, лараш йоаяь, к1айлаяьхараш. Царна духьал даькхача х1ара шоллаг1а муг1араца Тхьамадас ювц 1аьржа ханаш, вайна ши б1аь шера т1ера цайоал Харцо, Хьиешам, Бала, 1азап.
Сона дика дагадоаг1а вай сийдола яздархо Идрис Базоркин б1арьгаш лешаш ваьг1а, Коазой 1ийсаз из оазар тхуона йиешача хана. Идриса-м дика ма ховрий дош мел мах болаш, мел низ болаш оатхал я:
Дунен кораш да, г1алг1ай,
шун б1арьгаш –
1анара дохк дижад корашка.
Соаг1ара лаьча да, г1алг1ай,
шун синош –
ткъамах т1аьск кхийттад лаьчийна.
Яьнна ц1и я, г1алг1ай,
шун дегаш –
шийла хий чудиллад ц1ерала.
Сийна сигле я, г1алг1ай,
шун ийлаш –
1аьржа морх хьаьрчай сигленах.
Меца борз я, г1алг1ай,
шун оамал –
мажара топ техай берзийна.
Коача гила ба, г1алг1ай,
шун вахар –
аьшка дирст еллай гиланна.
(К1антий д., о. 83)
Из 1алаьмате доакха 1азап-1откъам т1алаттарах, оазархо къаман бокъо ялара дог дилла вац е вайга а дог диллийта лаьрх1а а вац:
Маьржа-я1, г1алг1ай,
ва г1алг1ай –
к1ал ма диссалаш харцонна.
Вайца Даьла ва, г1алг1ай,
Даьла ва –
цкъа никъ баргба бокъонна.
Нийсон Лич
Дешлорьг хьажа: chechenews.com/world-news/politics/10972-1.html
Отдел писем
Chechenews.com
27.02.13.